مینیاتور و نگارگری و تذهیب و تشعیر کنار صفحات

تشعیر کنار صفحات مینیاتور

تشعیر از کلمه شعر به معنی موی حیوان یا انسان است و در هنر مینیاتور سازی و نقاشی ایرانی به آثاری گفته می شود که با حرکات منظم قلم مو و حرکاتی تند و سریع اشکالی زیبا در حاشیه نگاره ها ساخته می شود. در هنر تشعیر از رنگ هایی روشن، خیال انگیز و درخشان استفاده می کنند.

در طراحی زمینه تابلو گاهی تعدادی درختچه و بوته به صورت تشعیر روی زمینه بوم کشیده می شود که برخی با طلا و برخی با رنگ قهوه ای رنگ آمیزی می شود. برای کشیدن بوته، قلم موی آب دار را از پهنا روی کاغذ می گذارند و ضمن حرکت دادن به جلو وبالا قلم مو را از سطح بوم برمی دارند که برگ های بوته هم به صورت تشعیر در می آید. سپس برگها را با قلم موی مخصوص قلم گیری با رنگی کمی تیره تر از رنگ برگها قلم گیری می کنند.

در دوران سلجوقی هنرمندان مذهب کار با ارادت خاصی شروع به آرایش قران ها نمودند تا جایی که در دوران تیموری این هنر به اوج خود رسید و در دوران صفوی بهترین کاتبان (خوشنویسان) و زرافشانها، مذهبان و لاجوردشویها، به کمک هم هنر کناب آرایی یا تذهیب کاری را در خدمت قرآن قرار دادند.

تذهیب به معنی زر گرفتن، طلا کاری یا طلا اندود کردن است و هرگاه هنرمند با استفاده از رنگ‌های جسمی (گواش غیر شفاف) یا رنگ‌های روحی (آبرنگ) و با الهام از طبیعت طرح‌های زیادی از شاخ و برگ درختان و گل‌های ختایی را جهت تزیین و آرایش کتاب ها، مرقعات و تابلوهای مینیاتور ترسیم نمایند، یک اثر تذهیب را به نمایش گذاشته است.

هنگام انجام تذهیب پس از آماده نمودن بوم، طرح مورد نظرمان را روی کاغذ کالک (نوع مخصوصی از کاغذ طراحی) می کشیم و آن را روی بوم اصلی برمی گردانیم و پشت کاغذ کالک را مهره می کشیم. بعد از آنکه طرح تذهیب روی بوم اصلی منتقل شد، اطراف خطوط طراحی شده را با رنگی شروع به قلم گیری می کنیم و در پایان کار خطوط مدادی را پاک می کنیم و مرحله بعد طلا زدن را انجام می دهیم. در صورت لزوم، گل ها و طرح های ختایی را با رنگ آغشته به طلا رنگ آمیزی می کنیم. مرحله بعد، عمل لاجورد زدن است که کار هنری حساس و ظریفی است و دقت در آن باعث می گردد خطوط ساقه ها که با رنگ مشکی قلم کاری شده اند، حالت خود را نمایان سازند.

نوع دیگر هنر کتاب آرایی وجود دارد که آن را تشعیر می نامند. در هنر تشعیر، طرحی از درگیری حیوانات مختلف را به نمایش می گذارند. برای مثال پرندگان شکاری در حال صید یا پرواز یا شکار حیوانات درنده و فرار آهوها دیده می شود. این طرح بعد از تذهیب قرار می گیرد و به دو شکل رسم می گردد : تشعیر مطلا و تشعیر الوان.

در هنر کتاب آرایی باید قواعدی در قالب مرقعات، کتابهای مذهبی، عرفانی، تاریخی و شعر رعایت شود که این قواعد خود سه بخش اصلی دارند :

1.تقارن 2.توازن 3.تعادل که با رعایت آنها می توان نوع تذهیب کاری کتاب های الهی و مذهبی را از کتاب های دیگری مانند شعر بازشناخت.

اصولاً مهم ترین و زیبا ترین قرآن‌ها از جنبه هنری قرآنهایی هستند که بین قرن های چهارم تا ششم هجری نوشته شده اند و دقیق ترین رسوم و اشکال تزیین و مذهب کاری روی آنها صورت گرفته است. عثمان وراق به عنوان اولین مذهب کار، 30 جزء از قرآن را با ارادت و شوق می نویسد و تذهیب آن را انجام می دهد که در تاریخ ماندگار می ماند. هنرمندان خوشنویس در آن دوران، در ضمن کتابت، آن مقدار جا که برای کشیدن تذهیب لازم بوده در صفحه ها خالی می گذاشته اند تا هنرمند تذهیب کار، آرایش و کتاب آرایی قرآن را انجام بدهد. اشکال هندسی و گل و برگ های تذهیب شده در اینگونه کتاب های خطی به ویژه در قرن نهم و دهم هجری، به حدی زیبا و ظریف بوده که حیرت کارشناسان هنری جهان را برانگیخته است. در بعضی از کتاب های خطی قدیمی، هنوز قسمتی از اشکال و نقوش، تذهیب کشیده نشده است و همین امر نشان دهنده آن است که اول متن کتاب نوشته می شده و بعد هنرمند مذهب کار روی آن کتاب کار می کرده است. هنر مذهب کاری با ذوق و قریحه هنرمندان ایرانی در آمیخته و مجموعه ای از قرآن های تذهیب شده، کتابهای خطی و مرقعات نفیس را آفریده است که در گنجینه ها و موزه های معتبر ایران و جهان در معرض دید علاقه مندان هنر نگارگری – اسلامی قرار دارد.

قدیمی‌ترین کتاب‌های خطی تذهیب شده مربوط به دوره سلجوقیان است. در قرن نهم هجری، تزیین و آرایش صفحات کتاب ها تنها به سرلوحه های صفحات اول منحصر نبوده است که پوشیده به مذهب کاری و نقش نگار بود، یا بر عناوین و جام هایی که نام خوشنویس در آن نوشته می شد و یا بر ستاره های طلایی که هر کدام از آنها را «شمسه» می نامیدند، بلکه صفحات دیگر را با حواشی گل و اشکال حیوانات و گاهی با تصاویر انسانی تزیین می کردند.

در دوره سلجوقی، در تزیین و کتاب آرایی روش جدیدی به کار می رفته است. در این روش دور سطور نوشته شده کتاب را خط کشی می کردند و بعد خارج از این خط های نازک را با اشکال و نقوش گیاهی تزیین و داخل خطوط خط کشی شده، همان موضوع کتاب را خوشنویسی می کردند.

یکی از نفیس ترین کتابهای خطی قرآن است که در سال 713 هجری برای سلطان محمد خدابنده در شهر همدان به دست یکی از خطاطان معروف به نام عبدالله بن محمد بن محمود همدانی کتابت شده است و از نوع قرآن های بزرگ است (40 در 50 سانتی متر) که به مساجد هدیه می شده است و زیباترین نوع مذهب کاری که موجب شگفتی می شود در آن به کار رفته است. در این قرآن از رنگ های طلایی، آبی، قرمز، سبز و پرتقالی استفاده شده و رنگ آبی سیر را مرکز قرار داده اند و سایر رنگ ها را در دور آن به کار گرفته اند.

در دوره تیموری بر اهمیت و رونق هنر تذهیب افزوده شد. از آن جمله نسخه خطی شاهنامه است که در تاریخ 831 هجری،خوشنویسی، تذهیب و نقاشی شده است و جزء شاهکارهای هنر نگارگری ایرانی است. این شاهنامه به سلطان بایسنغر تقدیم شده است. از مذهب کاران معروف آن دوره به امیر خلیل، میرک نقاش و مولانا حاج محمد نقاش می توان اشاره کرد.

اوج هنر مذهب کاری در دوره صفوی است که از هنرمندان معروف آن دوره می توان به میرک مذهب کار، یاری، قوام الدین مسعود، مولانا حسن بغدادی و مولانا عبدالله شیرازی اشاره کرد. امتیازی که کتاب های خطی دوران صفوی دارد، صفحات تذهیب شده زیاد آن است. در حواشی بعضی از این کتاب ها، تصویر حیوانات با آب طلا کشیده شده است. بهترین نمونه آن نسخه خطی از خمسه نظامی که در سال های 946 و 949 هجری برای شاه طهماسب صفوی نوشته شده و نیز یک تذهیب سرلوحه یک نسخه خطی از بوستان سعدی است که به تاریخ 893 هجری کتابت شده و امضای یاری مذهب کار را دارد.

منبع

هنر مینیاتورسازی و نقاشی ایرانی (مینیاتور،تذهیب،تشعیر،گل و مرغ، گل و بوته، سوخت معرق) / مهدی اشتری. تهران/ گوتنبرگ : 1386.